Rechtvaardige energietransitie maakt zonnepanelen duurder, maar sluit dwangarbeid uit

Dat bleek tijdens het webinar ‘Hoe houden we de energietransitie rechtvaardig’, dat Change Inc. en ASN Bank samen organiseerden. Centrale vraag aan tafel was: hoe voorkomen we dat de zonnepanelen, windturbines, batterijen en elektrische auto’s, waarmee we hier kunnen overstappen naar groene energie, leiden tot grote misstanden in de landen waar die producten en grondstoffen vandaan komen. Bijvoorbeeld doordat mijnbouwbedrijven ter plekke natuur en milieu verwoesten en lokale gemeenschappen verdrijven. Of doordat Oeigoeren in het westen van China onder dwang silicium voor zonnepanelen maken.

De deelnemers aan het webinar, v.l.n.r.: Imfred de Jong (Meyer Burger), Kees Vendrik (Nationaal Klimaat Platform), Kirsten Kossen (ASN Bank) en presentator John van Schagen. | Credit: Change Inc.

Ravage

Dat houdt de energietransitie goedkoop, maar leidt tot misstanden. Of zoals Kees Vendrik, voorzitter van het Nationaal Klimaat Platform én het IMVO-convenant voor de hernieuwbare energiesector, het verwoordde: “We moeten zorgen dat we niet het ene probleem - klimaatverandering - oplossen en vervolgens een enorme ravage aan de andere kant van de wereld achterlaten. Maar dan moet je wel bereid zijn te accepteren dat die super goedkope panelen uit China in de toekomst niet meer zo goedkoop zullen zijn. Dat is de prijs die we met zijn allen moeten betalen.”

Productie naar de VS

De Chinese zonnepanelenfabrikanten kunnen de prijs laag houden omdat ze zwaar gesubsidieerd worden door de overheid. Daar kunnen fabrikanten hier niet tegen concurreren. Hoe hoog de nood in Europa is, laat een bedrijf als Meijer Burger zien. Het Zwitserse bedrijf is de grootste zonnecelproducent van Europa, maar zag zich gedwongen zijn zonnepanelenfabriek in Duitsland te sluiten en de productie naar de VS over te brengen. Alleen de zonnecellen worden nog in Duitsland gemaakt. “In Europa is er voor ons geen businesscase”, zegt Imfred de Jong, team lead Benelux van Meyer Burger. “We kunnen onmogelijk concurreren met de goedkope panelen uit China omdat er geen eerlijk speelveld is. Als er dat wel zou zijn, zijn we prima in staat om te concurreren. We zullen wel iets duurder zijn, maar acceptabel duurder. Willen we deze industrie in Europa behouden, dan zou er dus ook op subsidiegebied iets moeten gebeuren.”

Duurzame panelen

Ook de laatst overgebleven producenten in Nederland kijken naar de VS omdat de Chinezen de markt overspoelen. Dat terwijl de Europese zonnepanelen veel duurzamer en een stuk minder vervuilend zijn. Die worden geproduceerd met goedkope olie en gas uit Rusland die Europa juist boycot, waarbij veel CO2 wordt uitgestoten. Vendrik benadrukt verder dat de panelen uit China niet circulair geproduceerd worden, waardoor we over een paar jaar met een enorme afvalberg van gebruikte panelen zitten. Meyer Burger produceert tegen lager energiegebruik met minder vervuilende grondstoffen als zilver en zonder lood. En zonder dwangarbeid. “Wij zien meer en meer bedrijven en overheden die vragen om een eerlijk en duurzaam product. Die komen dan bij ons uit”, zegt De Jong.

Slavenarbeid

Omdat 90 procent van onze zonnepanelen uit China komt, is de vraag of bij de productie daar mensenrechten worden geschonden steeds actueler. Oftewel: Is het echt zo erg met die Oeigoeren? Ja, stelt Kirsten Kossen, hoofd Mensenrechten bij ASN Bank. “Zij werken onder erbarmelijke omstandigheden in heropvoedingskampen. Ik heb met een aantal Oeigoeren in Nederland gesproken die familie daar hebben. Die verhalen zijn weerzinwekkend. Ze worden gedwongen te werk gesteld, maken hele lange dagen en krijgen daar nauwelijks geld voor. Ze zitten vast in de kampen, kunnen niet vrijuit leven of spreken. Ze worden overal in de gaten gehouden. Eigenlijk is het slavenarbeid.”

Verbod op dwangarbeid

De Oeigoeren hebben hun hoop gevestigd op het EU-verbod op de verkoop, invoer en uitvoer van goederen die met dwangarbeid worden gemaakt. Die regeling is aangenomen, maar treedt pas over drie jaar in werking. Ook wordt het volgens Kossen in de praktijk heel lastig om te bewijzen of producten met dwangarbeid zijn gemaakt. In de VS geldt zo’n verbod nu al. “Daar ligt de bewijslast anders. Daar moeten bedrijven zelf aantonen dat er geen dwangarbeid aan te pas is gekomen. Dat is net even iets anders”, zegt ze.

Topje van de ijsberg

Volgens Kossen zijn deze misstanden slechts het topje van de ijsberg en is het belangrijk dat we daar meer zicht op krijgen. Ook bij mijnbouw in Afrika en Zuid-Amerika worden mensenrechten geschonden en natuur vernietigd tijdens de winning van lithium, kobalt, koper, nikkel en andere grondstoffen voor batterijen, zonnepanelen en windturbines. Kossen: “De arbeidsomstandigheden in de mijnen zijn slecht. Het is er gevaarlijk. Ook daar vindt gedwongen arbeid plaats. Zelfs kinderarbeid. Wat je ook ziet is dat in gebieden waar nieuwe mijnen worden geopend de landrechten van inheemse volkeren worden geschonden. Daarnaast treedt er veel vervuiling op, zodat bijvoorbeeld de visvangst stopt. De biodiversiteit, de natuur; alles wordt verwoest.”

Bedrijven verantwoordelijk

Voor bedrijven is het ontzettend lastig om dat soort misstanden in hun hele keten van klanten en leveranciers zichtbaar te maken. Toch hebben ze volgens klimaatvoorzitter Vendrik een eigen verantwoordelijkheid daarin. Die pakken ze ook. Bedrijven hebben samen met ngo’s en overheden in allerlei sectoren convenanten getekend, waarin ze beloven om internationaal maatschappelijk verantwoord te ondernemen (IMVO). Door samenwerking willen ze risico’s op het gebied van mensenrechtenschendingen en milieuschade gezamenlijk aanpakken en voorkomen. Van kinderarbeid tot ontbossing, van uitbuiting tot gebrek aan vakbondsvrijheid. Ook de hernieuwbare energiesector heeft sinds vorig jaar zo’n convenant. “De sectoren die ons helpen met het verduurzamen van onze energie moeten niet alleen zorgen dat we hier zonnepanelen op onze daken kunnen monteren, maar dat die zonnepanelen ook deugen. Dus geen grote ecologische schade en geen schending van mensenrechten”, stelt Vendrik.

Panelen duurder

Zijn ondernemers daar nu echt mee bezig? Vendrik denkt van wel. “De zon- en windbedrijven die bij dit convenant zijn aangesloten krijgen hier steeds meer vragen over. Diegenen die beslissen of ze bij bedrijf A of B een zonnepaneel bestellen, vragen door om te weten of die panelen safe and sound zijn. De vraag is alleen of we bereid zijn om een meerprijs te betalen als de meer verantwoorde panelen duurder zijn. Daar zit het probleem. De panelen uit China zijn spotgoedkoop. Daar zit een kwak subsidie op. Dat is een bewuste politiek geweest van de Chinese overheid om een dominantie op de PV-markt in Europa te creëren en dat is goed gelukt.”

Spagaat

Als panelen duurder worden, creëert dat een nieuw soort onrechtvaardigheid in Nederland. Voor armere huishoudens wordt het dan moeilijker om ze op hun dak te leggen. Volgens Kossen zou die spagaat er niet moeten zijn en moet de overheid zorgen dat ook die groepen zonnepanelen en warmtepompen kan aanschaffen. “De oplossing is niet om maar zo goedkoop mogelijke zonnepanelen te leveren, waarvoor mensen aan de andere kant van de keten de prijs moeten betalen”, zegt ze. Volgens Vendrik hebben we de productie van zonnepanelen te lang aan de vrije markt overgelaten. “Ons meeste geld gaat naar de burger, om meer draagvlak voor de transitie te creëren. Dat moeten we corrigeren. De vraag is: stimuleren we de consument of de producent?”, zegt hij.

Strengere wetgeving

Wat zijn volgens de experts dan wel de oplossingen? Strengere regelgeving en EU-subsidies voor producenten hier zouden een eerlijke speelveld kunnen creëren, stellen ze. Naast het toekomstige verbod op dwangarbeid heeft de EU nieuwe wetten zoals anti-wegkijkwet CSDDD, die bedrijven verplicht schendingen van mensenrechten en arbeidsrechten, milieuvervuiling of klimaatschade in kaart te brengen en aan te pakken. In de hele keten, dus ook bij leveranciers en zakelijke klanten. Daarnaast dwingen wetten als CSRD, de ontbossingswet en de CBAM bedrijven hun impact op klimaat, natuur en mens inzichtelijk te maken en te verminderen.

Amsterdam goede voorbeeld

Ook subsidies zijn belangrijk. Een mooi voorbeeld hiervan is de 700.000 euro aan extra subsidie die de gemeente Amsterdam dit jaar uittrekt voor de aanschaf van duurzaam en eerlijk geproduceerde zonnepanelen. Bijvoorbeeld op de panelen van Meijer Burger. “Dat is beter dan importheffingen. Als je alles duurder maakt, vertraagt dat de energietransitie en dat willen we ook niet” zegt De Jong.

Druk vanuit financiële sector

ASN Bank gelooft in de samenwerking met andere partijen en heeft zich daarom aangesloten bij het IMVO-convenant. De bank financiert projecten in hernieuwbare energie en heeft daardoor invloed. Maar ASN is een relatief kleine bank. “Daarom ben ik druk in gesprek met andere partijen in de financiële sector over de vraag hoe we dit gezamenlijk kunnen oppakken”, zegt Kossen. “Hoe meer we vanuit de sector druk kunnen leggen op een verantwoorde productie, hoe steviger we samen een vuist kunnen maken.”