Het klimaat verandert. Dat doet het al miljoenen jaren, maar de afgelopen eeuw sneller dan ooit. Na decennia van wetenschappelijk onderzoek heerst er brede consensus over de oorzaak: broeikasgassen zoals CO2, uitgestoten door menselijke activiteit. Van transport tot industrie, van landbouw tot energie.
Warmt de aarde op?
De opwarming van de aarde is onmiskenbaar. Dat blijkt onder meer uit de jaarlijkse rapporten van het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC), het klimaatpanel van de Verenigde Naties. De wereldwijde temperatuur is sinds we dat in 1850 zijn gaan meten met meer dan 1 graad Celsius gestegen.
Uit het rapport dat United Science, de koepel van klimaatorganisaties zoals IPCC en de Wereld Meteorologische Organisatie (WMO), opstelde voor de klimaattop in New York van september 2019 blijkt dat het steeds sneller gaat. De periode 2015-2019 was de warmste ooit gemeten op aarde, concluderen de wetenschappers. Het werd de afgelopen jaren 0,2 graden warmer dan in de periode 2011-2015.
'Wereldwijd is de aarde ruim 1 graad opgewarmd, maar in Nederland is het sinds 1850 al 2 graden warmer en op de Noordpool zelfs 4 tot 6 graden,' stelt weervrouw Helga van Leur, 20 jaar lang het gezicht van het weerbericht van RTL Nieuws.
'Ik spreek liever van klimaatverstoring dan van klimaatverandering'Helga van Leur
Hoe verandert het klimaat door de opwarming van de aarde?
Die geleidelijke opwarming heeft grote gevolgen voor het klimaat. Dat verandert hierdoor, maar niet geleidelijk. 'Ik spreek daarom liever van klimaatverstoring dan van klimaatverandering' zegt Van Leur. 'Als meteorologen zien we de laatste jaren uitersten en records die op het randje zitten van wat we dachten dat mogelijk was.'
Ze doelt onder meer op het hitterecord dat in de zomer van 2019 na 75 jaar werd gebroken. Nooit eerder kwam de temperatuur in Nederland boven de 40 graden. Het oude record stond op 38,6. Van Leur: 'Ik had wel verwacht dat we dat oude record zouden verbreken, maar misschien met 39 graden en over 20 jaar. Nu werd op 8 weerstations meer dan 40 graden gemeten en duurde het een paar dagen. Dat is echt uniek.'
Wat betekent klimaatverandering voor het weer?
De laatste jaren worden steeds weerrecords gebroken op het gebied van droogte of hoeveelheden neerslag. 'Ondanks de hittegolven en droge periodes is het in Nederland veel natter dan in 1900. Toen viel er gemiddeld 700 millimeter regen per jaar, nu al 840 millimeter,' vertelt Van Leur.
Volgens de weervrouw leidt klimaatverandering tot extremer weer: langere hittegolven, hevigere hoosbuien, grotere hagelstenen en meer onweer. 'Het wordt warmer en vochtiger. Warmte is energie. Hoe groter het temperatuurverschil tussen de warmere onderlaag (de troposfeer) van de dampkring en de koudere bovenlaag (de stratosfeer), hoe meer energie er is. Warmere lucht kan meer waterdamp bevatten en dat is dé brandstof voor (onweers)buien. Daarom krijgen we vaker heftigere buien,' legt ze uit.
Wat zijn de gevolgen van extreem weer?
Dat extreme weer kan enorm veel schade veroorzaken. 'Zo richtte noodweer met hagelstenen tot 10 centimeter groot in juni 2016 voor minstens € 500 miljoen schade aan in Brabant en Limburg. Ook daarvan dachten we dat we die in Nederland nooit zouden hebben,' aldus Van Leur.
'Verder zien we dat orkanen krachtiger worden. In het Caraïbisch gebied, maar ook een orkaan als Lorenzo bij de Azoren, de krachtigste die we ooit op dit deel van de oceaan gemeten hebben.'
Daar heeft niet alleen Nederland last van. Het Rode Kruis becijferde dat klimaat gerelateerde rampen over 10 jaar 1,5 keer meer slachtoffers maken dan nu. In 2050 zouden 200 miljoen mensen hulp nodig hebben vanwege overstromingen, stormen, droogte en natuurbranden.
Wat zijn de gevolgen van klimaatverandering?
Meer extreem weer leidt op wereldwijde schaal tot langdurende hittegolven, grotere bosbranden, krachtigere orkanen en tropische cyclonen, meer overstromingen en droogte, waarschuwt klimaatpanel IPCC van de VN. Toch is dit slechts één van de aspecten van klimaatverandering.
Het IPCC-rapport over de gevolgen van klimaatverandering op land toonde in augustus 2019 aan dat klimaatverandering kan leiden tot afnemende opbrengsten in de landbouw. Vooral lokaal kan dit enorme gevolgen hebben. Doordat klimaatverandering en intensief landgebruik elkaar versterken, breiden woestijnen zich uit en raakt veel land uitgeput. In de afgelopen 60 jaar is 40% meer gebied verdroogd. Als we de klimaatverandering niet intomen, dreigen vanaf 2050 in Azië, Afrika en Zuid-Amerika voedseltekorten.
Het IPCC-rapport over de gevolgen voor de oceanen toonde in september 2019 aan dat door smeltende poolkappen en gletsjers de zeespiegel steeds sneller stijgt. Zonder extra beleid tot 1 meter in 2100 en wel 4 meter in 2300. Bovendien worden oceanen zuurder, waardoor koraalriffen en andere ecosystemen verdwijnen. De zeespiegelstijging kan worden beperkt tot minder dan 1 meter wanneer de opwarming wordt beperkt tot minder dan 2 graden Celsius.
Wat merken we van de zeespiegelstijging?
In Nederland kunnen we ons dankzij onze dijken nog een tijd lang beschermen tegen het oprukkende water. Maar bij een paar meter stijging van de zeespiegel kan de lijn Assen-Utrecht-Den Bosch ooit onze kustlijn worden. Eilandstaten als de Malediven, Kiribati, de Seychellen, Palau of de Salomonseilanden, maar ook rivierdelta’s in landen als Bangladesh dreigen helemaal onder zee te verdwijnen. 'Een meter zeespiegelstijging aan het einde van de eeuw is voor Nederland vervelend, maar kan voor andere landen en kleine eilandstaten rampzalig zijn,' zegt Prof. Dr. Detlef van Vuuren, hoogleraar op de Universiteit van Utrecht en onderzoeker bij Planbureau voor de Leefomgeving (PBL).
'Een meter zeespiegelstijging aan het einde van de eeuw is voor Nederland vervelend, maar kan voor andere landen en kleine eilandstaten rampzalig zijn'Prof. Dr. Detlef van Vuuren. Fotograaf: Roemer Overdiep.
Wat zeggen wetenschappelijke modellen nog meer?
Voor het PBL werkt Van Vuuren aan een model dat door veel klimaatwetenschappers en wetenschappelijke organisaties als IPCC gebruikt wordt om voorspellingen te doen over wereldwijde veranderingen van klimaat en milieu: IMAGE.
Het model verbeeldt de wereld en integreert menselijke- en milieusystemen. Het kijkt naar land- en watergebruik, energiesystemen en tal van andere factoren. Zo kan het scenario’s uitrekenen en verkennen, ook op het gebied van klimaatverandering en mogelijke gevolgen van opwarming op landbouw of zeepspiegelstijging.
Hoewel het model verschillende scenario's kent die alle kanten op kunnen en lokaal grote verschillen laat zien, zijn sommige gevolgen heel duidelijk zichtbaar. Van Vuuren: 'Over het Middellandse zeegebied zijn we het bijvoorbeeld eens dat door verdroging de landbouw in landen als Spanje, Italië en Frankrijk onder druk komt te staan. Ook in delen van Afrika, India en Zuid-Amerika zijn problemen zichtbaar. De bevolking in deze regio’s voeden is door bevolkingsgroei al een enorme uitdaging en klimaatverandering heeft daarop al snel een negatief effect. Scenario’s laten ook zien dat er meer waterschaarste gaat ontstaan. Dat zou ook tot meer conflicten kunnen leiden.'
Wat veroorzaakt de klimaatverandering?
Alle wetenschappelijke rapporten wijzen de toename van broeikasgassen in de atmosfeer aan als belangrijkste veroorzaker van klimaatverandering. De CO2-concentratie in de lucht is de afgelopen eeuwen enorm gestegen.
Het rapport van United Science uit september 2019 toont aan dat huidige niveaus van de belangrijkste broeikasgassen CO2, methaan (CH4) en lachgas (N2O) respectievelijk 146%, 257% en 122% bedragen ten opzichte van de niveaus van voor de Industriële Revolutie. Vanaf dat moment nam de uitstoot explosief toe en dat maakt duidelijk dat de mens daarvoor verantwoordelijk is.
De wereldwijde CO2-emissie is explosief gestegen in de laatste eeuw en stijgt jaarlijks, zelfs in 2018 nog met 2%. De uitstoot is momenteel meer dan 40 miljard ton CO2 per jaar. 'Een gevaar is dat door opwarming van de aarde ook allerlei reacties ontstaan zoals bosbranden of het ontdooien van de permafrost in het arctische gebied. Dan komt er meer methaangas vrij,' zegt Van Vuuren. 'Die risico’s nemen toe met het stijgen van de temperatuur.'
Wat kunnen we doen om klimaatverandering te voorkomen?
Om de gevolgen van klimaatverandering te beteugelen sloten 181 (inmiddels 195) landen in 2015 het Klimaatakkoord van Parijs. Onder de vlag van de VN spraken ze af om de opwarming van de aarde te beperken tot 2 graden en als het kan tot 1,5 graden. Dat doen ze door hun CO2-uitstoot drastisch te gaan beperken. In 2050 moet die wereldwijd met 95% gedaald zijn.
De modellen van het PBL laten zien wat daar voor nodig is. 'Om die 2 graden te halen mag de wereld nog ruwweg 1000 gigaton CO2 uitstoten. Bij een uitstoot van 40 gigaton per jaar kunnen we dus nog zo’n 25 jaar CO2 uitstoten en daarna niets meer. Als we de 1,5 graden willen halen is dat veel minder,' rekent Van Vuuren voor.
Volgens hem was het probleem lang niet zo groot geweest als landen eerder waren begonnen met het terugdringen van CO2-emissies, zoals ze in het Verdrag van Kyoto in 1997 hadden afgesproken. 'Als ze er toen in geslaagd waren de stijging van CO2-emissies om te keren was de oplossing nu een stuk makkelijker geweest,' stelt hij.
Hoe kunnen we CO2-uitstoot terugdringen?
CO2-uitstoot terugdringen moet vooral gebeuren door van fossiele brandstoffen over te stappen op hernieuwbare energie, onder meer uit wind, zon of andere duurzame bronnen. Zonnepanelen, windparken, elektrische auto’s en andere vormen van verwarming en verbranding moeten zorgen voor een wereldwijde energietransitie.
Landbouw moet duurzamer worden en het helpt als mensen minder vlees zouden eten. De uitstoot van vlieg- en scheepvaartverkeer moet ook omlaag, wat kan leiden tot minder vliegen en minder transport over zee. Huizen moeten geïsoleerd worden en tuinen en steden groener om meer water op te kunnen vangen. De economie wordt circulair en afval en plastic moet meer hergebruikt worden.
Overal grijpen maatregelen direct in het dagelijkse leven van mensen in. Toch is dat onoverkomelijk. 'Klimaatverandering is geen mening, het is wetenschap,' zegt Piet Sprengers, manager duurzaamheidsstrategie en -beleid van ASN Bank. 'Het gebeurt op een schaal die ongekend is in de historie van de mens. De noodzaak om drastische veranderingen door te voeren wordt elk jaar groter.'
'Klimaatverandering is geen mening, het is wetenschap'Piet Sprengers, manager duurzaamheidsstrategie en -beleid van ASN Bank
Wat heeft een bank met klimaatverandering?
Hoe kan een bank als ASN een rol spelen in de aanpak van klimaatverandering? Door niet te beleggen in fossiele bedrijven bijvoorbeeld. Door alle bedrijven en projecten waarin belegd wordt of die financiering krijgen te toetsen op hun positieve en negatieve impact op het klimaat. Maar ook door meer te investeren in projecten die CO2 uit de lucht halen zoals bosbouw.
In augustus 2019 kon ASN Bank melden dat het klimaatneutraal is. Dat betekent dat met het totaal van alle investeringen en beleggingen meer uitstoot wordt vermeden dan veroorzaakt wordt. De nieuwe doelstelling is om in 2030 klimaatpositief te zijn. Dat betekent dat alle investeringen en beleggingen meer broeikasgassen uit de atmosfeer halen dan samen uitstoten. Negatieve emissie dus.
'Wij kijken wat er nodig is in de wereld en wat we daarvoor moeten doen. Niet andersom, zoals veel anderen, naar wat haalbaar is,' legt Sprengers de filosofie van de bank uit. Hoewel ook ASN Bank winst en rendement wil maken, gaat het niet alleen om het creëren van waarde voor aandeelhouders, tot nu toe het belangrijkste principe van de neoliberale economie. 'We moeten als financiële sector meer gaan letten op wat de samenleving van ons verwacht,' zegt hij.
Wat zijn de financiële gevolgen van klimaatverandering?
Handelen op basis van wat nodig is in plaats van wat haalbaar is, is volgens Sprengers niet idealistisch, maar realistisch. De financiële gevolgen van klimaatverandering zijn namelijk enorm. De miljardenschade die klimaatverandering gaat veroorzaken wordt ook gevoeld door verzekeraars.
Als oliemaatschappijen en andere fossiele bedrijven forse CO2-belasting moeten gaan betalen of als de waarde van hun aandelen drastisch daalt, voelen banken en beleggers dat ook. Zo heeft BlackRock, de grootste belegger in de wereld, volgens economen het afgelopen decennium ongeveer 90 miljard dollar aan beurswaarde verloren op de fossiele sector. Vooral door te investeren in grote oliemaatschappijen.
'Je ziet dat de financiële wereld is begonnen afscheid te nemen van de fossiele sector, anders zit ze straks met de gebakken peren,' zegt Sprengers. 'Als ASN bank hebben we die keuze al lang geleden gemaakt. We hebben nooit geïnvesteerd in de fossiel sector.'
Hoe kunnen banken een rol spelen bij de aanpak van klimaatverandering?
Banken kunnen een enorme impact uitoefenen op het klimaat. Maar hoe kunnen zij uitrekenen of ze op koers liggen met de klimaatafspraken van Parijs? Oftewel: hoe meet je dat? De uitstoot van een kolencentrale of de uitlaat van een auto is relatief eenvoudig te meten of te berekenen. Maar hoe meet je de uitstoot van een hypotheek, krediet of een belegging in aandelen of obligaties?
Om de klimaatimpact van financiële instellingen te kunnen vaststellen nam ASN Bank in 2015 het initiatief tot de oprichting van het Partnership for Carbon Accounting Financials (PCAF). Dit Partnership heeft een methodiek ontwikkeld waarmee de sector de CO2-footprint van alle financieringen en investeringen kan uitrekenen en kan zien of die in lijn zijn met de afspraken van Parijs. En op basis daarvan keuzes maken.
Nadat eerst grote Nederlandse banken, pensioenfondsen en vermogensbeheerders zich bij PCAF aansloten, werd het platform in september 2019 internationaal gelanceerd. In totaal hebben zich al meer dan 50 internationale financiële instellingen aangesloten om de CO2-emissies van hun leningen en investeringen te meten. Gezamenlijk beheren de instellingen een vermogen van 2900 miljard dollar.
Sprengers: 'De bijdrage die deze instellingen kunnen leveren aan het realiseren van de klimaatdoelen van Parijs, is enorm. Als banken besluiten om geen geld meer te steken in kolencentrales of als pensioenfondsen beleggen in de fossiele sector te risicovol vinden en overstappen naar de duurzame sector, dan is het snel afgelopen. Dat heet toekomstbestendig beleggen.'
Hoe urgent is de situatie?
Alle 3 de experts benadrukken hoe urgent de aanpak van klimaatverandering is. ‘Het wordt een enorme uitdaging. De afgelopen jaren is elke keer gewaarschuwd door klimaatonderzoekers en er is veel beleid geformuleerd, maar desondanks zijn de emissies gestegen,’ zegt Van Vuuren. Positief vindt hij de zorgen die mensen zich maken en de veranderingen die dat teweeg brengt. Ook is duurzame energie al bijna concurrerend met fossiele brandstoffen.
Van Leur laat als klimaatambassadeur zien wat mensen allemaal zelf kunnen doen om een cultuuromslag te bereiken. 'Naast 'het dichtdraaien van de kraan' moeten we ook werken aan hoe we onze kwetsbaarheid kunnen verminderen,' zegt ze. Van Leur is bezorgd om de snelheid van het proces. 'Klimaatverandering gaat zo snel dat ecosystemen zich niet kunnen aanpassen. Wat voorheen in 10.000 jaar veranderde, gebeurt nu in 150 jaar.'
Vroeger konden mensen, dieren en planten zich aanpassen aan het landschap en klimaat of migreren naar andere plekken, maar dat is nu niet meer mogelijk. Als we nu niet ingrijpen kunnen we straks in grote delen van Nederland niet meer wonen. Uit alle modellen blijkt dat wij als mensen hierbij een enorme vinger in de pap hebben en allerlei systemen aanzetten die we straks niet meer terug kunnen draaien,' aldus Van Leur.
Sprengers: 'Zeespiegelstijging, extremer weer, bosbranden, meer plagen, koraalriffen die uitsterven, het verlies aan biodiversiteit; alles grijpt in elkaar en heeft met elkaar te maken. We staan nog maar aan het begin van al deze gevolgen, terwijl de CO2-concentraties in de atmosfeer nog steeds toenemen. Er gaat klimaatverandering komen en dat gaat voor grote problemen zorgen. Daarom moeten we snel aan de slag. Zowel met vermeden als negatieve emissie. We moeten bijvoorbeeld meer bossen aanplanten, veengebieden weer natter maken, zodat ze CO2 opnemen, CO2 opslaan in gasvelden en CO2-belasting zo duur maken dat emissiebesparing een verdienmodel wordt voor bedrijven.'
